Beskidy & Pieniny

                    Beskidy i Pieniny           projekt 2020-2023

2020: w czasie covidowej zapaści planów wszelakich stwierdziłem, że w Beskidach i Pieninach nieco szlaków przedreptałem. Kilka przedsięwzięć górskich udało się już zamknąć. Blogowe wpisy są jednak dość chaotyczne a poszczególne pasma mają sporo obszarów jeszcze nieodwiedzanych. Brakuje też tła miejsc ciekawych niekoniecznie do danego regionu przynależnych. Ponieważ zakończyłem poznawanie Tatr z pomocą systematyki Turystycznej  Korony Tatr a w trakcie jest WKT to pewnego uporządkowania brakowało na moich szlakach  beskidzko – pienińskich. Zatem powstał pomysł  Beskidy i Pieniny  by w latach 2020 – 23 uzupełnić białe plamy w oparciu o wcześniejszy plan.  Drafty publikowane na koniec roku mają wyznaczać oś eksploracji ale bez aptekarskiej dokładności. Ważna będzie ciekawość miejsc! Wstępnie wyglądałoby to następująco:

2020 – Beskid Mały, Makowski, Żywiecki

2021 – Beskid Śląski, Wyspowy 

2022 – Gorce, Pieniny, Beskid Sądecki

2023 – Beskid Niski, Bieszczady,  Beskid Śląsko-Morawski

Pozostaje wytrwać w ciekawości co z tego wyniknie. 

2023:   projekt Beskidy i Pieniny  zakończony. Korony CZ, SK, PL domknięte. Beskidzkie szlaki i bezdroża poznane, odkryte miejsca urokliwe, pasjonujące tez swoją historią. Beskidy – rozległe i zróżnicowane, wysokie góry sąsiadują z  łagodnymi  wzniesieniami, alpejskie szczyty i pagórki. Wszystko tu jest!  Rzeki ze sztucznymi jeziorami w wody zasobne, ciekawe  miasta, klimatyczne uzdrowiska oraz ośrodki narciarskie. Znajdą się też tereny dla szukających wyciszenia, amatorów samotnych wędrówek. Beskidy Zachodnie: tereny świetnie zagospodarowane turystycznie no i mają  Babią Górę, topowe ośrodki turystyczne, narciarskie i uzdrowiska. Gęsta sieć szlaków liczna baza schronisk to efekt bliskiej odległości od dużych aglomeracji. Beskidy Środkowe: uznawane są za jedno z najbardziej dzikich pasm górskich o zdecydowanie najmniejszym ruchu turystycznym. Beskidy Wschodnie: w Polsce to Bieszczady i mało znane Góry Sanocko-Turczańskie.  Atrakcją Bieszczadów są przede wszystkim  połoniny, malowniczy element tutejszego krajobrazu. Bardzo widowiskowa jest jesienna  gra kolorów. Pieniny też różne trzy pasma:  zadeptane turystycznie Pieniny Właściwe, ciche, puste i rozległe Pieniny Spiskie (koniecznie trzeba zajrzeć na polski Spisz) i  Małe Pieniny odwiedzane głównie dla widoków z Wysokiej, ferii jesiennych barw no i klimatycznych Jaworek.

I choć projekt zakończono to tylko apetyt na Beskidy i Pieniny wzrósł, pojawiły się nowe pomysły i parę miejsc ciekawych trzeba odwiedzić.  Zatem po krótkiej przerwie na eksplorację  innych pasm Karpat wrócę tu chętnie.

PS:  deser z akcentem „wow”: Wielka Pętla Beskidzka – The Loop

Parki narodowe polskich Beskidów i Pienin:

#1. Babiogórski Park Narodowy (BgPN)-  został utworzony w 1954 roku. Obejmuje północną i południową część pasma Babiej Góry (ochrona piętra alpejskiego) a także fragment Pasma Policy. Siedziba dyrekcji parku w Zawoi. Tam też zacny Ośrodek Edukacyjny BgPN. Symbolem jest Okrzyn Jeleni. W Polsce rośnie tylko w masywie Babiej Góry i Malinowskiej Skały. Od zeszłego roku (2021) można oficjalnie turować po szlakach. 

#2. Gorczański Park Narodowy (GPN)- powstał w 1981 roku na terenie centralnego pasma Gorców (m.in. masyw Turbacza). Chroni pozostałości pierwotnej puszczy karpackiej. Szczególną wartość dla krajobrazu mają polany reglowe – pozostałość kiedyś bardzo intensywnej gospodarki pasterskiej. Symbolem Gorczańskiego Parku Narodowego jest salamandra plamista, która występuje na jego terenie. Siedziba dyrekcji:Poręba Wielka.

#3. Magurski Park Narodowy (MPN)- utworzony w 1995 roku w sercu Beskidu Niskiego. W jego granicach leżą górne dorzecze Wisłoki a także pasmo Magury Wątkowskiej. MPN chroni przede wszystkim unikatowy w skali Karpat obszar przejściowy między Karpatami Zachodnimi i Karpatami Wschodnimi. Charakterystyczne dla krajobrazu są rozległe łąki i pastwiska, liczne torfowiska. Występują silne wiatry, które są szczególnie odczuwalne jesienią oraz zimą. Siedziba dyrekcji: Krempna – warto odwiedzić nowoczesny ośrodek edukacyjny! Na terenie MPN występują licznie ptaki szponiaste. Orlik krzykliwy – uznany za symbol Parku – gnieździ się tutaj w liczebności ponad 20 par, co daje jedno z największych skupisk w Polsce.

#4. Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN)- został utworzony w 1973 roku i swym zasięgiem obejmuje teren Bieszczadów Zachodnich. W 2021 roku część jego powierzchni została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Siedziba Ustrzyki Górne – nowy ośrodek edukacyjny. BdPN wraz z otuliną jest najcenniejszą w Polsce ostoją zwierząt. Szczególnie licznie występuje  niedźwiedź brunatny, wilk, ryś i jeleń szlachetny. Z ptaków – orzeł przedni, orlik krzykliwy, sowy (puchacz, puszczyki). Szczególnie cenny jest derkacz – ptak występujący na torfowiskach i wilgotnych łąkach. Do najliczniejszych występujących gadów należy zaskroniec zwyczajny i żmija zygzakowata. Występuje tu jedyna w kraju populacja węża Eskulapa. Zwierzęciem symbolicznym dla parku (w herbie) jest ryś.

#5. Pieniński Park Narodowy (PPN)- założony w 1932 r. i jest najstarszym parkiem narodowym w Polsce. Należy też do najmniejszych. W jego granicach znajdują się m.in, masyw Trzech Koron i Pieninki. Jednym z elementów wyróżniających ten park są skały wapienne oraz potoki i rzeki górskie  podnoszące  walory przyrodniczo-środowiskowe. Na terenie PPN  chroniony jest krajobraz (!) oraz świat fauny i flory (liczne gatunki endemiczne), Dumą parku są motyle, w tym niepylak apollo, gatunek występujący tylko na obszarze Pienin. Logo PPN przedstawia symbolicznie widok na Przełom Dunajca i Trzy Korony. Siedziba dyrekcji mieści się w  Krościenku Nad Dunajcem. 

 Rzeki  Beskidów i Pienin.

Wody z polskich Beskidów zamkniętych dorzeczami Wisły i Sanu są odprowadzane nurtem  Vistuli  do Morza Bałtyckiego. Rzeki same w sobie wraz z towarzyszącymi im sztucznymi jeziorami tworzą sieć spełniającą zadania retencji, ujęć wody pitnej i przemysłowej. Stanowią istotną cechę krajobrazu beskidzkiego, podnoszą walory rekreacyjne naszego regionu. Pozwalają na rozwinięcie zdawałoby się nie górskich aktywności (żeglarstwo) ale przede wszystkim działalności komercyjnej (ośrodki wypoczynkowe, wypożyczalnie sprzętu wodnego, hodowla ryb itp). Istotnie wpływa to na atrakcyjność turystyczną Beskidów. 

A zatem:

Wisła  – najdłuższa rzeka Polski, o długości 1047 km, wpływa do Zatoki Gdańskiej. Źródła rzeki znajdują się na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka), na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Beskidzkie miejscowości nad Wisłą to m.in. Wisła, Ustroń, Górki Wielkie, Skoczów.

Jezioro Czerniańskie. Zbiornik zaporowy utworzony w celach retencyjnych i jako rezerwuar wody pitnej w miejscu połączenia Białej i Czarnej Wisełki  poprzez budowę zapory ziemnej w  Wisła, Czarne w 1973 roku. 

Jezioro Wielka Łąka. Zapora wodna im. Ignacego Mościckiego – betonowo-ziemna zapora ukończona w 1932 na rzece Wapienica  w  Bielska-Białej. Zbiornik powstały przez spiętrzenie wody nosi nazwę Jezioro Wielka Łąka. Ujęcie wody pitnej – zbiornik objęty jest bezpośrednią strefą ochrony sanitarnej. Rzeka Wapienica wpada do Iłownicy w Czechowicach-Dziedzicach, a ta z kolei do Wisły.

Soła – prawy dopływ Wisły, około 138 kilometrów długości. Źródła znajdują się w Beskidzie Żywieckim, w okolicach miejscowości Sól. Przepływa przez Żywiec w Oświęcimiu wpada do Wisły. Typowa górska rzeka która przy dłuższych opadach transportuje znaczne ilości wody i mułu powodując zagrożenie powodziowe. Dlatego utworzono kaskadę Soły – trzy zapory o różnych funkcjach.

Jezioro Żywieckie (zapora Tresna). Zbiornik retencyjny koło Żywca, położony na granicy Kotliny Żywieckiej i Beskidu Małego. Ukończony w 1966. Przy zaporze o wysokości 38 m znajduje się elektrownia wodna o mocy 21 MW. Obecnie zbiornik wykorzystywany jest w celach turystycznych, do produkcji energii elektrycznej, do ochrony przeciwpowodziowej oraz uregulowania przepływów górnej Wisły.

Jezioro Międzybrodzkie –  powstało w 1937 roku, po wybudowaniu Zapory Porąbka. Jezioro zostało utworzone w celu zabezpieczenia przeciwpowodziowego. Obecnie spełnia również funkcję rekreacyjną. Zapora wodna typu ciężkiego według projektu prof. Gabriela Narutowicza. Przy zaporze znajduje się elektrownia wodna, tworząca kompleks wraz z elektrownią szczytowo-pompową.

Jezioro na szczycie góry Żar – na szczycie góry znajduje się zbiornik wodny elektrowni szczytowo-pompowej (Elektrownia Porąbka-Żar) oddany do użytku w 1979 roku.  U podnóża góry działa szkoła szybowcowa i uprawiane jest paralotniarstwo. Wjazd na szczyt możliwy jest uruchomioną w 2003 roku koleją linowo-terenową z Międzybrodzia Żywieckiego. Zimą działa tu ośrodek narciarski.

Jezioro Czanieckie – ostatni w kaskadzie Soły zbiornik retencyjny wody pitnej powstały w wyniku budowy zapory w Czańcu.  Stanowi rezerwuar wody pitnej m.in. dla miast Katowice, Tychy i Bielsko-Biała – woda jest na miejscu uzdatniana. Na zbiorniku obowiązuje  zakaz uprawiania jakichkolwiek sportów wodnych i gospodarki rybackiej itp..

Skawa – prawy dopływ Wisły ok. 95 km długości. Źródła w Beskidzie Żywieckim, niedaleko miejscowości Skawica. Przepływa m.in. przez Suchą Beskidzką i Wadowice. Uchodzi do Wisły ( pod Zatorem).

Jezioro Mucharskie (Zapora Świnna-Poręba)- najmłodszy nabytek beskidzkiej hydrologii oddany do pełnego użytku w 2019. Pełni funkcje  ochrony przeciwpowodziowej  doliny rzeki Skawy i doliny rzeki Wisły (m.in. Krakowa). Moc elektrowni 4 MW.  Stwarza warunki rozwoju turystyki i rekreacji z  zapewnieniem powszechnego dostępu do jeziora. Dzieje się!

Raba – ma około 135 km długości, źródła pod Przełęczą Sieniawską.  Kończy bieg w Wiśle, w pobliżu Uścia Solnego jako prawobrzeżny dopływ. Większe miejscowości: Mszana Dolna, Rabka-Zdrój, Dobczyce, Myślenice, Bochnia.

Jezioro Dobczyckie (Zbiornik Dobczycki) – zbiornik retencyjny położony w województwie małopolskim pomiędzy Myślenicami a Dobczycami, utworzony w 1986 roku poprzez spiętrzenie wód Raby zaporą. Jezioro Dobczyckie dostarcza wodę pitną między innymi do pobliskiego (około 20 km) Krakowa – brak dostępu do jeziora.  Elektrownia wodna o mocy 2,5 MW

Dunajec – prawy dopływ Wisły. Powstaje z połączenia wód Czarnego Dunajca i Białego Dunajca w Nowym Targu. Długość 247 km (łącznie z Czarnym Dunajcem). 17 km liczy odcinek graniczny między Sromowcami Wyżnymi a Szczawnicą –  główna atrakcja Pienin. Nazwa Dunajec jest zdrobnieniem nazwy dunaj które oznaczało wody, rzeki, stawy. Po połączeniu z największym dopływem, Popradem (pod Starym Sączem) przełamuje się przez wzniesienia Pogórza Rożnowskiego. 

Jezioro Czorsztyńskie ( zapora w Niedzicy).zaporowy zbiornik wodny na Dunajcu, w Kotlinie Nowotarskiej, pomiędzy Pieninami a Gorcami. Najważniejszą  funkcją jest ochrona przeciwpowodziowa doliny Dunajca. Istotną: produkcja energii elektrycznej przez elektrownię szczytowo-pompową o mocy maksymalnej 90 MW. Atrakcyjne miejsce nadwodnego wypoczynku (kąpieli, żeglowania, wędkowania i nurkowania). Imponujące trasy VeloCzorsztyn. 

Jezioro Sromowskie zapora w  Sromowcach  Wyżnych. Jest zbiornikiem wyrównawczym (jako część elektrowni szczytowo pompowej) dla  Zbiornika Czorsztyńskiego. Wody podlegają całkowitej ochronie i nie jest wykorzystywany do celów rekreacyjnych. 

Jezioro Rożnowskie – zapora w Rożnowie. Powstała w celu wyrównania przepływów rzeki i zmniejszania fali powodziowej Dunajca, a w konsekwencji i Wisły. Budowa zapory umożliwiła powstanie w 1941 roku Elektrowni Rożnów. Jest atrakcyjnym turystycznie zbiornikiem wodnym

Jezioro Czchowskie – (Czchowski Zbiornik Wodny) – zbiornik retencyjny, powstały w wyniku spiętrzenia rzeki Dunajec na zaporze wodnej w Czchowie. Budowę zapory i zbiornika wyrównawczego dla Jeziora Rożnowskiego ukończono w 1948 r. 

Poprad – ma długość 167 km, z czego ponad 100 km w Słowacji. Źródła w Tatrach Wysokich (Popradzki Staw). Przełomową doliną płynie przez Beskid Sądecki, oddzielając od siebie dwa jego główne pasma: Pasmo Radziejowej i Pasmo Jaworzyny

Biała ( Dunajecka) – źródła Białej znajdują się na północno-wschodnim stoku Lackowej w Beskidzie Niskim, powyżej dawnej wsi łemkowskiej Bieliczna. W górnym biegu Biała ma charakter potoku górskiego. Rzeka jest prawobrzeżnym dopływem Dunajca ( pod Tarnowem) o długości 102 km 

Ropa:  48,5 km długości. Źródła w Beskidzie Niskim, w okolicach miejscowości Ropki. przepływa przez m.in. Gorlice i Biecz, uchodzi do Wisłoki.

Jezioro Klimkowskie (Klimkówka) – zbiornik zaporowy utworzony na rzece Ropie w 1994 roku w pobliżu miejscowości Klimkówka w powiecie gorlickim. Woda zretencjonowana w zbiorniku jest wykorzystywana do celów energetycznych. Poza funkcjami przyrodniczymi i krajobrazowymi zbiornik posiada również znaczenie przeciwpowodziowe, turystyczno-rekreacyjne oraz jest źródłem wody pitnej i przemysłowej dla Gorlic i Jasła.

Wisłoka – prawy dopływ Wisły, długość rzeki wynosi 164 km. Wypływa na powierzchnię kilkoma potokami źródłowymi na stoku Dębiego Wierchu w pobliżu Radocyny. Płynie przez Beskid Niski, Pogórze Jasielskie, Kotlinę Jasielsko-Krośnieńską.

Zalew w Krempnej to malowniczy zbiornik wodny na rzece Wisłoka, położony w Beskidzie Niskim, niemal w sercu Magurskiego Parku Narodowego. Pełni funkcję małej retencji do celów rekreacyjnych i przeciwpowodziowych.

Wisłok – rzeka w południowo-wschodniej Polsce, lewy dopływ Sanu o długości 220 km. Wisłok to rzeka górska, o wartkim biegu, skalistym podłożu i licznymi przełomami. Wypływa na wysokości 770 m n.p.m. w Beskidzie Niskim, ze stoków Kanasiówki.

Zalew Sieniawski – w Sieniawie k. Rymanowa  w latach 1971–1978 wybudowano na rzece Wisłok zaporę wodną o długości 174 m i wysokości maksymalnej 38 m. Zbiornik pełni funkcję przeciwpowodziową, retencyjną, zaopatrzenia w wodę, produkcji energii  i rekreacyjną.

Osława lewy dopływ Sanu. Źródła Osławy znajdują się na południowo-zachodnich stokach Matragony w granicznym paśmie Bieszczadów. Osława na wysokości Przełęczy Łupkowskiej skręca na północ. Dolina rzeki niemal na całej długości stanowi granicę między Beskidem Niskim  a Bieszczadami Zachodnimi.

Solinka – największy po Osławie bieszczadzki dopływ Sanu. Ma 48,1 km długości. Jej źródła znajdują się w masywie Hyrlatej. Uchodzi do Jeziora Solińskiego we wsi Bukowiec.

San – prawobrzeżny dopływ Wisły. Długość – 460 km. Na odcinku 54 km jest rzeką graniczną między Polską a Ukrainą. Źródła w pobliżu miejscowości Sianki. San w górnym biegu płynie na północny zachód, przepływa przez Bieszczady, gdzie tworzy malowniczy przełom pomiędzy Otrytem a Tołstą. Na odcinku bieszczadzkim utworzono dwa sztuczne zbiorniki wodne: Jezioro Solińskie i Jezioro Myczkowskie. San jest zaliczany do najpiękniejszych rzek w Polsce. W swoim górnym biegu aż do Przemyśla jest rzeką górską.

Jezioro Solińskie  (Solina) – zbiornik retencyjny i elektrownia ( 200MW) oddane do użytku w 1968 r..1 lipca 2022 uruchomiona została w Solinie kolej gondolowa, która prowadzi z góry Płasza (dolna stacja, przed zaporą) na Jawor (górna stacja), gdzie znajduje się wieża (55 metrów) i platforma widokowa.

Jezioro Myczkowskie – zbiornik powstał jako część Zespołu Elektrowni Wodnych Solina-Myczkowce i pełni rolę zbiornika wyrównawczego. Wokół jeziora znajdują się tereny o walorach turystycznych i uzdrowiskowych.

na podst : wiki,i zasoby internetowe

Beskidy czeskie i słowackie

Z Beskidami w Czechach jest sprawa prosta: są Moravskoslezské Beskydy  z niewielkim obszarem przygranicznym w Słowacji i najwyższym szczytem Lysá hora (1324 m). Regionaliści wyróżniają jeszcze sześć pasm wewnętrznych których górujące szczyty PTT zalicza do Korony Beskidów Czeskich. Sam B_Ś-M bardzo interesujący, turystycznie zagospodarowany i przez górołazów eksplorowany. I ma w nazwie Beskidy – jest OK.

Z Beskidami w Słowacji sprawa się komplikuje – przynajmniej dla mnie. Trzymając się regionalizacji do Korony Beskidów Słowackich PTT wyróżnionych jest dziewięć pasm beskidzkich. Jednakowoż dla mojej upraszczającej percepcji Beskid Orawski, Kisucki i Beskid Żywiecki to jedno pasmo (jak w regionalizacji Solona). Pasmo przygraniczne Gór Lubowelskich (z Eliaszówką) to część Beskidu Sądeckiego. Niewielkie pasmo przygraniczne Nizke Beskydy to nic innego jak kontynuacja Beskidu Niskiego po drugiej stronie granicy ( jak u Solona). A Góry Bukowskie razem z naszymi Bieszczadami tworzą Bieszczady Zachodnie.  Tym bardziej że najwyższy szczyt Kremenaros to graniczny Krzemieniec, zresztą trójstyk granic PL,SK i UA ( Solon też tak ma!). Swoją osobność broni Magura Orawska, Góry Czerchowskie i Góry Kisuckie. Ale beskidzką porażką jest już z samej nazwy Pogórze Ondawskie.  Oczywiście wszelką dyskusję kończy fakt, że Słowacy tak to mają poukładane i ich regionalizacja wynika z własnych  tradycji. Nie mniej jednak dla mnie wszystko co nie ma w nazwie Beskidy budzi turystyczny opór (poza Gorcami i Bieszczadami rzecz jasna!! ).

Wszelkie dywagacje i tak ucina majestat Beskidów po stronie ukraińskiej.  Ale tam zapewne nieprędko uda się wznowić turystyczne eksploracje.

Polski Spisz  

A właściwie pozostająca w granicach Polski obszar  Magury Spiskiej. Część historycznego Spiszu.

Polski Spisz jest położony w widłach rzeki Białki i  Dunajca. Od wschodu otaczają go Pieniny, od północy Podhale z  Gorcami, od zachodu Skalne Podhale z  Kotliną nowotarską, od południa historyczne Zamagurze Spiskie przecina granica państwowa. Polski Spisz obejmuje swym zasięgiem 14 miejscowości spiskich. Są to: Falsztyn, Frydman, Kacwin, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Trybsz (gmina Łapsze Niżne); Czarna Góra, Rzepiska, Jurgów (gmina Bukowina Tatrzańska); Dursztyn, Krempachy, Nowa Biała (gmina Nowy Targ).

Przypuszcza się, że do XI wieku cały teren Spisza należał do Polski. W  1108 roku Spisz przeszedł w  ręce węgierskie, a  władcy węgierscy sprowadzili pierwszą falę osadnictwa z  Niemiec, jednak te pierwsze osady zostały zniszczone w  1241 roku przez najazdy tatarskie. Wkrótce ruszyła kolejna akcja kolonizacyjna, kiedy to król Bela IV sprowadził osadników z  Saksonii. Utworzyli oni osobną prowincję ze stolicą w  Lewoczy, na której czele stał komes podległy żupanowi spiskiemu. Z  początkiem XIV wieku Zamagurze wchodziło w  skład feudalnego tzw. klucza dunajeckiego, nadanego przez króla węgierskiego rodowi Berzeviczych, którzy około 1330 roku zbudowali najbardziej dziś znaną budowlę polskiego Spisza, tj. niedzicki zamek. W 1412 roku król Władysław Jagiełło pożyczył królowi Węgier Zygmuntowi Luksemburczykowi 37 tysięcy kop groszy praskich, za co przejął w zastaw 13 miast spiskich. Utworzono w nich starostwo spiskie. Pozostawały pod polską administracją do 1769 roku, czyli przez ponad 350 lat. Strona polska uważała te tereny za przynależne do Rzeczpospolitej, strona węgierska za odwiecznie węgierskie. W  1490 roku sąd rozjemczy we Wrocławiu, uznał sprawę za przedawnioną, przyznając tym samym sporny teren Polsce. Podczas konfederacji barskiej Austria zagarnęła starostwo spiskie, potem czorsztyńskie, nowotarskie i  sądeckie, tworząc na ich miejscu prowincję 16 spiskich miast z  ograniczoną autonomią.

Po I  rozbiorze Polski Austria włączyła starostwo spiskie do Węgier, a  pozostałe do Galicji. Zamagurze Spiskie pomimo tego, że zasiedlone było przeważnie ludnością polską do Starostwa Spiskiego nie należało. Zróżnicowane etnicznie osadnictwo na Spiszu i  jego zmienna przynależność do różnych organizmów państwowych sprawiły, że skład narodowościowy ludności Spisza przed rokiem 1918 był złożony. Większość ludności, zwłaszcza wiejskiej, stanowili Słowacy, na północy mieszkało sporo ludności etnicznie polskiej, w miastach zamieszkali liczni Niemcy, na południu zaś Węgrzy. Na przełomie XIX i  XX wieku w  dobie intensywnej madziaryzacji istotne stały się problemy narodowościowe i językowe, zwłaszcza gdy w 1907 roku weszła w życie ustawa, która nakazywała przymusowe nauczanie języka węgierskiego w szkołach spiskich. Na Spiszu zaczął się rozwijać narodowy ruch słowacki, a  nieco później polski. Głównymi ośrodkami działalności polskiej przed I  wojną światową były Łapsze Niżne (zwane „Małą Warszawą”), Lendak i  Jurgów. W  latach 1918-1920 trwał konflikt pomiędzy Polską i Czechosłowacją o przebieg granicy państwowej na Spiszu.

Decyzją mocarstw zachodnich w 1920 roku Polsce przydzielono 14 wsi spiskich, a  reszta Spisza pozostała w  granicach Czechosłowacji. We wrześniu 1939 roku oddziały słowackie u boku Wermachtu uczestniczyły w  agresji na Polskę. Miesiąc później Niemcy zajęty polski Spisz przekazali Republice Słowackiej, a granica między Generalnym Gubernatorstwem a Słowacją przebiegała tak jak w 1918 roku. Ten stan trwał do końca wojny w 1945 roku. Po okupacji przywrócono granicę państwową z 1920 roku, w ramach której polska część Spisza (14 wsi) jest integralną częścią państwa polskiego.

Spisz jest krainą, która do dziś zachowała pewną odrębność i  różni się nieco od sąsiednich: pienińskiej i  podhalańskiej. Z punktu widzenia etnografii, w kulturze materialnej mieszkańców Spisza można odnaleźć elementy węgierskie, niemieckie, słowackie, polskie, wołoskie. Mimo niewielkiego obszaru jaki zajmuje, na polskim Spiszu wyodrębnia się trzy odmiany (subregiony) o  charakterystycznej gwarze i  stroju ludowym: jurgowska, kacwińska i trybska. W jurgowskiej odmianie męskiej stroju widoczne są wspólne cechy ze strojem podhalańskim: cyfrowane portki, serdaki, kierpce. W odmianie kacwińskiej i trybskiej typowe są zielone kamizelki i buty z cholewami. W gwarze spiskiej zaliczanej do gwar małopolskich występują liczne madziaryzmy i  słowakizmy, których źródłem była administracja szkolna i  kościelna. Sąsiedztwo górali spiskich z  Niemcami oraz Rusnakami sprawiło, że w  słownictwie górali spiskich są także wpływy słownictwa rusińskiego i niemieckiego. Po burzliwej historii tego regionu, w okolicy pozostały warte zwiedzenia obiekty – niedzicki zamek z  tajemniczą historią testamentu Inków, zabytkowe kościoły, unikatowe piwnice frydmańskie, czy niespotykane gdzie indziej w Polsce kacwińskie sypańce. Warto też odwiedzić Spisz po stronie słowackiej: Czerwony Klasztor, zamek lubowelski, Zdziar czy choćby Lendak. Bez spaceru po placu Mistrza Pawła w Lewoczy i zabytkowym centrum w Kieżmarku nie sposób uchwycić hybrydycznej specyfiki Spisza, który jest przecież mozaiką stylów, języków i upodobań.

za www.polski-spisz.com

Dlaczego Pieniny to nie Beskidy?

Gdzie te moje Beskidy?  … w sercu !

W 2018 r. Jerzy Solon i zespół opublikował nową wersję podziału Polski na regiony fizyczno-geograficzne. Systematyka jest modyfikacją podziału J. Kondrackiego z 1989 i Balona- Warszyńskiej z 1995 r.. Granice mezoregionów zostały ustalone z uwzględnieniem prac lokalnych ośrodków akademickich. Mądre to i uczone ale jaki wpływ ma to na szarego turystę ? Tylko taki, że ja korzystam z portalu mapa-turystyczna.pl gdzie te zmiany zostały uwzględnione w postaci nowych granic poszczególnych Beskidów. Górskie pasma nie kończą się na sztucznej granicy państwowej. Na szczęście góry stoją tam gdzie stały a, że mój Beskid Mały został pozbawiony pasma Żurawnicy. Za to Beskid Makowski nie sięga już do Mędralowej a po bożemu kończy się na Skawie. No i dobrze. Zatem poniższy szkic z wiki pozostaje dla mnie aktualny a granice przyjmijmy, że są  materią umowną. Zapewne za parę lat ktoś poda kolejną wersję regionalizacji – uczeni tak mają i nic to!

Systematyka Beskidów  /wg wiki./

Co prawda tylko większe pasma części CZ, PL i SK ale mnie to wystarczy. Beskid Średni to B. Makowski. Slovenské Beskydy dzielą się jeszcze na Kysucké Beskydy (szczyt Veľká Rača) oraz Oravské Beskydy (szczyt Babia Hora ). Beskid Niski oraz Nizke Beskydy ( najwyższy szczyt Busov ) tworzą charakterystyczny łącznik ( Beskidy Środkowe) pomiędzy Beskidem Zachodnim i Wschodnim. Część tego ostatniego – Bieszczady Zachodnie ( do Przełęczy Użockiej) należą do Polski. I tego będę się trzymał !

PS.  A  mój Beskid Mały i tak pozostaje   primus inter pares  Polskich Beskidów :-)

Beskidy to część Karpat

Beskidy – grupa pasm górskich w łańcuchu Karpat, rozciągająca się od rzeki Beczwy na zachodzie po rzekę Czeremosz na wschodzie. Szerokość głównego łańcucha wynosi 50–70 km, a ich długość ok. 600 km. Beskidy obejmują tereny przygraniczne  państw: Czechy Słowacja Polska, Ukraina, Rumunia. Wchodzą w skład  Zewnętrznych Karpat Zachodnich i Zewnętrznych Karpat Wschodnich.

Beskid – nazwa odnosząca się  zazwyczaj do grzbietu, szczytu, przełęczy  ale także może oznaczać pole lub łąkę, zbocze góry lub przysiółek.  Nazwa pochodzi prawdopodobnie z języka albańskiego „bjêska” czyli hala, górska łąka, pastwisko. Występuje w PL w rejonach górskich co wskazywałoby na dziedzictwo osadnictwa wołoskiego. Dopiero w XIX w. w początkach systematyki pasm górskich zaczyna pojawiać się w odniesieniu do części łańcucha Karpat. 

Granice Beskidów są określone w polskiej regionalizacji:

• od północy sąsiadują z Pogórzem Karpackim
• na południu np. z Pieninami, Obniżeniem Orawsko-Podhalańskim
• najdalej na zachód wysuniętym pasmem jest Beskid Śląsko-Morawski
• najdalej na wschód znajdują się Beskidy Połonińskie, 

Beskidy Zachodnie: część Beskidów w obrębie Zewnętrznych Karpat Zachodnich, którego średnie wysokości nad poziomem morza oscylują pomiędzy 600 a 1400 m npm. (wyjątek to masyw Pilska i masyw Babiej Góry, które przekraczają 1500 m npm.). Ciągną się od Bramy Morawskiej (rzeki:  Beczwa i Odra) w kierunku wschodnim, do Przełęczy Tylickiej  – po słowackiej stronie  Kurovske Sedlo.

• Beskid Śląsko-Morawski
• Beskid Śląski 
• Kotlina Żywiecka
• Beskid Mały
• Beskid Makowski
• Beskid Wyspowy
• Kotlina Rabczańska
• Beskid Żywiecki
• Gorce
• Kotlina Sądecka
• Beskid Sądecki
• Góry Czerchowskie (słow. Čergov)
• Góry Kisuckie (słow. Kisucká vrchovina)
• Magura Orawska (słow. Oravská Magura)

Beskidy Środkowe (słow. Nízke Beskydy) – masyw górski łączący Beskidy Zachodnie z Beskidami Wschodnimi. Od Przełęczy Tylickiej do Przełęczy Łupkowskiej.

• Beskid Niski – najwyższy szczyt: Busov (1002 m n.p.m.), w części polskiej Lackowa (997 m).
• Pogórze Ondawskie w Słowacji – najwyższy szczyt: Stebnicka Magura (900 m).

Beskidy Wschodnie:  część Beskidów, zaliczana do Karpat Wschodnich. Rozciągają się na obszarze Polski, Słowacji, Ukrainy i Rumunii. Najwyższym szczytem jest Howerla (2061 m n.p.m.). Beskidy Wschodnie charakteryzują się brakiem części pogórskiej, charakterystycznej dla Beskidów Zachodnich i Środkowych. Położone są między Przełęczą Łupkowską a Przełęczą Przysłopiecką. Dzielą się wzdłuż łuku Karpat na dwa równoległe łańcuchy:
   Beskidy Lesiste     stanowiący niższą, północną część Beskidów Wschodnich (Zewnętrzne Karpaty Wschodnie).

• Góry Sanocko-Turczańskie, szczyty:  Magura Łomniańska UA 1024 m,   Trohaniec  PL 939m),
• Bieszczady Zachodnie, szczyt : Tarnica,  PL 1346 m,
• Bieszczady Wschodnie, szczyt Pikuj, UA 1408 m.
• Beskidy Brzeżne, Ciuchowy Dział – 942 m.
• Gorgany, szczyt  Sywula, UA 1836 m.
• Beskidy Pokucko-Bukowińskie, szczyt Rotyło, UA  1483 m.

   Beskidy Połonińskie.    stanowiące wyższą, południową (wewnętrzną) część Beskidów Wschodnich, położone na obszarze Ukrainy i Rumunii, 

• Połonina Równa,  Riwna – 1482 m.
• Połonina Borżawa,  Stij– 1677 m.
• Połonina Krasna,  Syhłański – 1563 m.
• Świdowiec, Bliźnica – 1883 m.
• Czarnohora, Howerla – 2061 m.
• Połoniny Hryniawskie,  Baba Ludowa – 1590 m.

na podst : wiki,   CZERWONYm przez BESKID

Kazimierz Sosnowski        

pomysłodawca (1923r) i patron Głównego Szlaku Beskidzkiego

W rodzinnych zbiorach natrafiłem na przewodnik po ziemi krakowskiej z dedykacją autora dla moich dziadków : Zofii i Piotra. Drugi taki sam egzemplarz jest dedykowany dla Marii i Kazimierza Siwków (pradziadkowie) z podziękowaniami za: „pożyteczne informacje” (?). Podobno profesor przebywał przy okazji pisania swoich przewodników w Marcyporębie gdzie mieszkali Siwkowie. Znajomość chyba dość trwała bo wewnątrz książki była jeszcze koperta ze zdjęciem prof.Sosnowskiego (jw) z adnotacją żony Marii o śmierci profesora w grudniu 1954.

Sam przewodnik mało już aktualny ( wydanie 1948) ale za to język – wspaniały. Ten wielki miłośnik gór i wszelkich wycieczek krajoznawczych był z wykształcenia polonistą. No to może próbka – str 138 : „Miasteczko Lanckorona. Początkujące letnisko z liczbą 2.000 stałych mieszkańców rozłożyło sie na płd-wsch. podszczytowym, słonecznym i widokowym zboczu góry o jakie 80m poniżej ruin. Uliczki jego są rozczłonkowane to w dół, to pod górę a nawet zajmujący rynek opada terasami i można na nim śmigać na nartach. Rolnictwem i kramarstwem trudniąca się ludność zajmuje stare, ubogie domki drew. o swoistej, oryginalnej strukturze, mające wejście do piwnic z chodnika; prócz tego jest kilka domów i kilkanaście nowych will. W rynku główna rest. i piw Kozłowskiej, w ul. Zamkowej dwie inne, wędliniarnie, piekarnie, kilkanaście sklepów, toteż dźwiganie ze sobą prowiantów jest tu zbyteczne.” Tak to wyglądało w latach czterdziestych. Akurat byłem w Lanckoronie ( listopad 2013) . Miasteczko kwitnie, uroczy rynek z odnowionymi domkami, stylowa kawiarnia Arka, parę galerii sztuki i rękodzielnictwa. Plakaty informują o licznych wydarzeniach kulturalnych. A i podobno sporo zacnych obywateli Krakowa mieszka tu już na stałe. Restauracji Kozłowskiej nie znalazłem !

PS. Chyba lektura i dokonania profesora pchnęły na szlaki GSB a i Lanckorona odwiedzana jakby częściej.